Πιστοί και επιστήμη

 Μπαίνετε στο σπίτι, πατάτε τον διακόπτη να ανάψει το φως, αλλά αυτό δεν ανάβει.Τι κάνετε;

Αναρωτιέστε αν κάηκε η λάμπα. Την ξεβιδώνετε και βάζετε μια άλλη στη θέση της. Ούτε αυτή ανάβει.
Ξαφνικά θυμάστε ότι βάζοντας το μπουφάν, χτυπήσατε με το χέρι το φωτιστικό που πήγε και ήρθε, πάλι καλά που δεν έπεσε. Κατεβάζετε τον γενικό, φέρνετε τη σκάλα, ανεβαίνετε μέχρι τις συνδέσεις του φωτιστικού στο ταβάνι και ανοίγοντας το κουτί βλέπετε ότι ένα καλώδιο έφυγε από τη θέση του.Το επανασυνδέετε, ανεβάζετε τον γενικό, πατάτε τον διακόπτη και το φως ανάβει.
Συγχαρητήρια. Μόλις χρησιμοποιήσατε την επιστημονική μέθοδο για να λύσετε ένα απλό πρακτικό πρόβλημα της ζωής σας.

Διευκρινίζω εξ αρχής πως όσα διαβάσετε παρακάτω δεν αφορούν όλους τους πιστούς. Κάποιοι διαχωρίζουν σαφώς μέσα τους το «υλικό» σύμπαν από τον θεό, θεωρώντας ότι ο θεός αποφεύγει συνειδητά να αποδειχθεί, ή υποστηρίζουν ότι φυσικό και μεταφυσικό είναι θέματα που εξετάζονται από διαφορετικά «εργαλεία».
Κάποιοι πιστοί όμως θεωρούν καλή βάση για την απόδειξη της ύπαρξης του θεού ή των θεών τους, επιστημονικά θέματα για τα οποία συνήθως η ανθρώπινη γνώση είναι ακόμη περιορισμένη. Αγαπημένοι τομείς τα κβάντα, η θεωρία των χορδών και κάποια παραλλαγή της ιδέας ότι «Η συνείδηση δημιουργεί την πραγματικότητα». Η σκοτεινή ενέργεια, μάλλον λόγω του ονόματός της, αποφεύγεται (αν και θα βόλευε τους χριστιανούς, ως «πανταχού παρούσα και τα πάντα πληρούσα» στο σύμπαν).
Ο «θεός των κενών» που κάποτε κρυβόταν πίσω από τους κεραυνούς ως Δίας που έριχνε αστραπές και ως Ποσειδώνας που τάραζε τις θάλασσες, ο «θεός των κενών» που κατοικούσε σε βουνά, σύννεφα και ουράνιους κήπους, βρίσκεται πλέον στις μέρες μας σε μικροκοσμικά φαινόμενα.
Έχοντας συμμετάσχει με εκατοντάδες σχόλια, κι έχοντας διαβάσει χιλιάδες τέτοιες συζητήσεις με πιστούς των τριών μεγαλύτερων θρησκειών (χριστιανούς, μουσουλμάνους, ινδουιστές), δεν άργησα να αντιληφθώ ότι ο πιστός που χρησιμοποιεί τέτοια «επιχειρήματα» δεν αντιλαμβάνεται σωστά ή ίσως και καθόλου την επιστημονική μέθοδο. Μπορεί να είναι μορφωμένος, καλλιεργημένος και κατά τα άλλα πανέξυπνος, έχει όμως λάθος εικόνα για το πώς γνωρίζουμε ό,τι γνωρίζουμε. Συνήθως αυτή η στρεβλή εικόνα συνοδεύεται από άλματα και σφάλματα λογικής, τύπου «Η κβαντική διεμπλοκή αποδεικνύει ότι υπάρχει θεός», ή «Δες πόσο σοφά είναι ΠΛΑΣΜΕΝΗ η φύση, άρα υπάρχει θεός». Σε πολλές περιπτώσεις, έχοντας μάθει να αποδέχεται τη μεταφυσική εξήγηση του Θεού πίσω από διάφορα φαινόμενα επειδή έτσι του εξήγησε ο γονέας, ο ιερέας ή ο κατηχητής του, του είναι εύκολο να δεχθεί ότι η πραγματικότητα επηρεάζεται γενικά από αόρατους και ανεξήγητους παράγοντες.

Συχνά, ο πιστός μπερδεύει την επιστήμη με τη φιλοσοφία, και θεωρεί ότι η αποδεκτή επιστημονική άποψη βγαίνει κατόπιν ανταλλαγής επιχειρημάτων όπου κερδίζουν τα πιο πειστικά. Η επιστήμη όμως δεν είναι δικαστήριο. Η επιστήμη προσπαθεί να εξηγήσει τα φαινόμενα. Δεν είναι αυθαίρετες απόψεις έξυπνων ειδικών που φαίνονται να είναι σωστές και έχουν τη σύμφωνη γνώμη άλλων ειδικών. Είναι οι όσο το δυνατόν καλύτερα τεκμηριωμένες εξηγήσεις που έχουμε για το πώς λειτουργεί το σύμπαν.
Εδώ και 150 χρόνια περίπου, αντιλαμβανόμενοι ότι οι ανθρώπινες αισθήσεις είναι ανεπαρκείς και το ανθρώπινο μυαλό ατελές, επιρρεπές στα σφάλματα και συχνά προκατειλημμένο έστω και ασυνείδητα, οι επιστήμονες δημιούργησαν αυτό που σήμερα ονομάζουμε επιστημονική μέθοδο. Μια «ψυχρή» μεθοδολογία εξήγησης του πώς λειτουργεί ο κόσμος και γιατί, απαλλαγμένη όσο είναι δυνατόν από την ανθρώπινη υποκειμενικότητα. Τον πιο έγκυρο τρόπο για την ταξινόμηση και αξιοποίηση της γνώσης.
Πολύ συνοπτικά, πριν αποδεχθεί μια θέση ως ισχύουσα, η επιστήμη ακολουθεί τις εξής διαδικασίες:
Παρατήρηση (Δεν ανάβει το φως)
Υπόθεση (Κάηκε η λάμπα)
Διαψευσιμότητα (Μήπως είναι ματιασμένη; Μήπως προσποιείται την καμένη; )

Πρόβλεψη (Αν αλλάξω τη λάμπα, θα ανάψει)
Πείραμα (Αλλαγή λάμπας)
Αποτέλεσμα (Το φως εξακολουθεί να μην ανάβει)

Υπόθεση(Δεν άναψε, άρα κάτι δεν κάνει επαφή, ίσως το καλώδιο λόγω χτυπήματος)
Πείραμα (Έλεγχος και αποκατάσταση επαφών).
Αποτέλεσμα (Το φως ανάβει)

Επαναληψιμότητα (Το φως ανάβει κάθε φορά που πατάμε τον διακόπτη)

Αν το φως δεν άναβε, θα προχωρούσαμε ελέγχοντας άλλα πράγματα όπως ο διακόπτης, τα καλώδια ή ο ασφαλειοδιακόπτης της συγκεκριμένης λάμπας στον ηλεκτρολογικό μας πίνακα. Συνήθως, και ανάλογα με την εμπειρία μας, εξετάζουμε πρώτα τις πιθανότερες λύσεις, χρησιμοποιώντας ασυναίσθητα αλλά λογικά αυτό που περιγράφεται στο «ξυράφι του Όκαμ».
Δεν χρειάζονται περιττές υποθέσεις. Και η μεταφυσική ερμηνεία για κάτι που ακόμη δεν ξέρουμε την εξήγησή του και ίσως δεν τη μάθουμε ποτέ, προκαλεί νέα ερωτηματικά. Πώς ξέρεις ότι υπάρχει πλάστης δημιουργός του σύμπαντος; Γιατί, αν υπάρχει, να είναι ο δικός σου θεός;
«Ο θεός το έκανε» είναι μια εξήγηση που διαχρονικά έχει αποδειχθεί λάθος. Κανένας αριθμός ευχών και προσευχών δεν θα έκανε ποτέ τη λάμπα του παραδείγματος να ανάψει.

Η επιστημονική μέθοδος δεν βασίζεται απλώς στις ανθρώπινες αισθήσεις και εκτιμήσεις. Οι παρατηρήσεις, οι μετρήσεις και οι καταγραφές γίνονται συνήθως από μηχανήματα με απόλυτη ακρίβεια. Συσκευές ακούν, βλέπουν, μυρίζουν, καταγράφουν, αναλύουν πράγματα που είναι αδύνατο να συλλάβουν οι ανθρώπινες αισθήσεις. Φασματοσκόπια, τηλεσκόπια, μικροσκόπια, ακτίνες Χ, αξονική και μαγνητική τομογραφία. Τα δεδομένα αναλύονται, εξηγούνται, γίνονται υποθέσεις, πειράματα, δοκιμές, νέες αναλύσεις. Γράφονται συγγράμματα που εξετάζονται εξονυχιστικά από άλλους ειδικούς για σφάλματα (peer review), και γίνονται αντίστοιχα πειράματα από τρίτους σε διάφορα μέρη του κόσμου. Όταν τελικά υπάρξει αποδοχή (scientific consensus), εξηγούνται αναλυτικά οι λόγοι της συμφωνίας με τη συγκεκριμένη υπόθεση. Δεν επικρατεί η πλειοψηφία, επικρατεί η εξήγηση που στηρίζεται από δεδομένα. Αν νέα δεδομένα ανατρέψουν την κατάσταση, οι επιστήμονες ανακαλούν τη θέση τους σύμφωνα με τα νέα δεδομένα. Θα σημειώσω απλώς ότι από τη στιγμή που εφαρμόζεται η επιστημονική μέθοδος, τα νέα δεδομένα είναι συνήθως συμπληρωματικά. Δεν έχουμε ριζικές ανατροπές σε όσα γνωρίζουμε. 

Στις φυσικές επιστήμες, αυτό που αποδεικνύεται πειραματικά δεν αλλάζει ποτέ. Οι ίδιες φυσικές και χημικές διαδικασίες κάτω από τις ίδιες συνθήκες, θα έχουν πάντα το ίδιο αποτέλεσμα. Δύο μόρια υδρογόνου κι ένα οξυγόνου θα δημιουργούν νερό σε οποιοδήποτε σημείο του σύμπαντος. Νερού που θα παγώνει στους 0 και θα εξατμίζεται στους 100 βαθμούς Κελσίου σε πίεση 1 ατμόσφαιρας σε οποιοδήποτε μέρος του σύμπαντος, ακόμη κι αν δεν βρίσκεται εκεί κανείς να δώσει όνομα και αριθμούς στις ιδιότητες του νερού. Οτιδήποτε εμπεριέχεται στο σύμπαν μας, ακολουθεί τις εγγενείς ιδιότητες της ύλης, ή καλύτερα της υλοενέργειας, υπακούοντας στις τέσσερις Θεμελιώδεις Δυνάμεις. Την βαρυτική, την ηλεκτρομαγνητική, την ασθενή και την ισχυρή πυρηνική. Όλα τα στοιχεία που έχουμε δείχνουν ότι από τη στιγμή που σταμάτησαν να υφίστανται οι ακραίες αρχικές συνθήκες της δημιουργίας του σύμπαντός μας περίπου 14,6 δισεκατομμύρια χρόνια πριν, το σύμπαν εξελίσσεται ακολουθώντας αυτές τις δυνάμεις. Ακόμη κι αν στον μικρόκοσμο έχουμε εξαιρέσεις όπως τα κβάντα και στον μακρόκοσμο έχουμε εξαιρέσεις όπως οι μαύρες τρύπες και μυστήρια όπως η σκοτεινή ενέργεια, καμία ένδειξη δεν υπάρχει ότι σε αυτές τις εξαιρέσεις εμπλέκεται κάποια μεταφυσική ενέργεια ή κάποια μορφή βούλησης. Είναι απλώς ακραία φαινόμενα σε ακραίες συνθήκες.

Για την επιστήμη δεν υπάρχουν αποδεκτές αλήθειες χωρίς εξήγηση, ειδικά όταν δεν υπάρχει επαναληψιμότητα. Όταν ένα φάρμακο έχει αποτέλεσμα, ο γιατρός γνωρίζει ποια είναι η δραστική ουσία και πώς επιδρά. Ο χημικός γνωρίζει γιατί το ένα κράμα είναι ανθεκτικότερο στην πίεση και το άλλο στη θερμοκρασία. Ο φυσικός γνωρίζει γιατί οι ημιαγωγοί αφήνουν τη διέλευση του ρεύματος μόνο προς τη μια κατεύθυνση. Όλα τα παραπάνω λειτουργούν σε όλο το σύμπαν άσχετα με την πίστη του επιστήμονα. Αντιθέτως, δεν υπάρχει καμία μεταφυσική εκδήλωση που να «αντέχει» στην επιστημονική μέθοδο. Δεν εντοπίζουμε φαντάσματα σε καμία συχνότητα. Μπορεί να μη γνωρίζουμε ακόμη γιατί ακριβώς «λειτουργεί» για παράδειγμα η βαρύτητα, το φαινόμενο όμως είναι παρατηρήσιμο, μετρήσιμο, με κατανοητές ιδιότητες. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να την αποδώσουμε στην δράση «βαρυτητονεραϊδών» που τραβούν τα πράγματα προς τα κάτω.
Στον αντίποδα, είναι εύκολο με ένα απλό πείραμα να αποδειχθεί αν ιερά αντικείμενα και ουσίες κάθε θρησκείας μεταφέρουν ή όχι μικροβιακό φορτίο. Αυτά τα πειράματα βέβαια είτε δεν επιτρέπονται και αποδοκιμάζονται, είτε η αποτυχία τους αποδίδεται σε εσκεμμένη θεϊκή απουσία. «Ο Θεός δεν δοκιμάζεται με πειράματα». Τα δεδομένα όμως δείχνουν ότι τα μικροβιακά φορτία, αδιαφορώντας για την ιερότητα του χώρου ή των αντικειμένων, δρουν όπως σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση. Καμία προσευχή δεν θα μειώσει τα βακτήρια σε μια αντικειμενοφόρο πλάκα. Και δυστυχώς κανένα ιερό αντικείμενο δε θα απομακρύνει την ασθένεια από κάποιον ασθενή.

Για την επιστήμη δεν υπάρχουν αυθεντίες. Οποιοσδήποτε, όσο ειδικός και αξιοσέβαστος κι αν είναι στον τομέα του, όσο σωστός κι αν έχει αποδειχθεί στο παρελθόν, θα πρέπει να αποδεικνύει την αλήθεια κάθε ισχυρισμού του εξίσου εμπεριστατωμένα με έναν πρωτοετή φοιτητή. Αντιλαμβανόμενοι την αξία της επιστημονικής μεθόδου, οι επιστήμονες που κάνουν επαναστατικές υποθέσεις, είναι συνήθως οι πρώτοι που «επιτίθενται» στην εγκυρότητα των υποθέσεών τους προσπαθώντας να βρουν σφάλματα σ’ αυτές. Ξέρουν πως αν κάτι είναι λάθος, είναι εντελώς άσκοπο να το υποστηρίζουν εγωιστικά, επειδή το διατύπωσαν. Η επεξήγηση της πραγματικότητας δεν είναι θέμα εγωισμού, ούτε πολιτικό debate. Για τους επιστήμονες, η αλήθεια δεν είναι υποκειμενική και θέμα γνώμης ή προσωπικής ερμηνείας. Η αλήθεια είναι μία και αυτή αναζητούν.

Η επιστήμη δεν έχει δόγματα και επιταγές χωρίς εξηγήσεις. Η επιστήμη δεν έχει «πιστεύω». Κανένας επιστήμονας δεν θα πει «Εδώ πιστεύω ότι ο θεός κάνει το S=142,3 και βγαίνει η εξίσωση». Και αν το πει, οι υπόλοιποι θα ανησυχήσουν για την ψυχική του υγεία.
Η επιστήμη δεν διστάζει να πει «δεν ξέρω» όταν δεν γνωρίζει. Δεν υποστηρίζει «βολικές» αλλά αστήρικτες υποθέσεις. Ερευνά την εγκυρότητά τους και εκφέρει εμπεριστατωμένη και αιτιολογημένη άποψη. Ο επιστήμονας θεωρεί απόλυτα φυσιολογικό να πει «Δεν έχω επαρκή δεδομένα για να δώσω μια λογική απάντηση» εκεί που ένας πιστός θα πει «Ο θεός το έκανε».

Η επιστήμη δεν θεωρεί αποδείξεις τις προσωπικές μαρτυρίες, ανεξάρτητα από την αξιοπιστία ή τον αριθμό των μαρτύρων. Όπως είπαμε, το μυαλό είναι επιρρεπές στα λάθη και ξεγελιέται πολύ εύκολα. Εκατομμύρια άνθρωποι θα επιβεβαιώσουν ότι βλέπουν νερό σε μια έρημο, ενώ θα πρόκειται απλώς για αντικατοπτρισμό. Σε όλους τους ανθρώπους η Γη φαίνεται επίπεδη και στατική, αλλά είναι σφαιρική και περιστρέφεται. Έμμεσα στοιχεία (όπως το εκκρεμές του Φουκώ, το φαινόμενο Κοριόλις, η διαφορά του μήκους και της κατεύθυνσης των σκιών σε διαφορετικά σημεία της Γης την ίδια ώρα κλπ) αποδεικνύουν την πραγματικότητα, ερχόμενα σε πλήρη αντίθεση με τις αισθήσεις μας. Κατ’ επέκταση, το «Ένιωσα την παρουσία του θεού» έχει την ίδια ακριβώς βαρύτητα με το «Ένιωσα την παρουσία του Μόμπι Ντικ». Είναι δημιουργήματα του μυαλού, πολλές φορές σπρωγμένα από την ανάγκη να αισθανθούμε ή να δούμε και να ακούσουμε κάτι.

Η επιστήμη δεν είναι δέσμια ενός κλειστού λόμπι υπαλλήλων κολοσσιαίων εταιριών που θέλουν το κακό και τα λεφτά μας. Πολλές ανακαλύψεις γίνονται σε γκαράζ, εργαστήρια πανεπιστημίων, ή αναζητώντας κάτι εντελώς διαφορετικό. Οι επιστήμονες δεν είναι απλώς έξυπνοι και «σοφοί» που διάβασαν πολλά βιβλία πάνω σε ένα θέμα. Δεν είναι ιστορικοί, φιλόσοφοι, δικηγόροι ή υποστηρικτές πολιτικού κόμματος με υποκειμενικές γνώμες επί κάποιου θέματος. Ως επιστήμονες, αντιλαμβάνονται στο μέγιστο δυνατόν βάθος τον τρόπο λειτουργίας του αντικειμένου της επιστήμης τους, και προσπαθούν βάσει αυτής της γνώσης να «χειριστούν» τη φύση προς όφελός μας. Σε αρκετές περιπτώσεις ξέρουν τα όρια της φύσης. Ένας χημικός ξέρει και μπορεί να εξηγήσει γιατί είναι αδύνατο να μετατρέψεις κάποια άλλη χημική ουσία σε χρυσό. Δεν πρόκειται ποτέ να χάσει τον χρόνο του σαν αλχημιστής, δοκιμάζοντας στην τύχη ουσίες με την ελπίδα ή την πίστη ότι θα δημιουργήσει χρυσάφι, επειδή έτσι διάβασε σε ένα παλιό βιβλίο.

Οποιοσδήποτε άνθρωπος με επαρκείς διανοητικές ικανότητες και διάθεση, μπορεί να σπουδάσει, να μάθει, να κατανοήσει μία ή περισσότερες επιστήμες. Σε οποιονδήποτε άνθρωπο επιτρέπεται να αποδείξει κάτι διαφορετικό από όσα ξέρουμε ως τώρα και να πάρει κάποιο Νόμπελ, ίσως σώζοντας και την ανθρωπότητα επί τη ευκαιρία, ακόμη κι αν αυτό φαίνεται να είναι εις βάρος των μεγαλύτερων οικονομικών συμφερόντων. Ειδικά στην εποχή του ίντερνετ, είναι αδύνατο να φιμώσεις κάποιον που έχει αποδείξεις για κάτι διαφορετικό από τα ως τώρα γνωστά. Και οι επιστήμονες κάθε άλλο παρά θέλουν να φιμωθεί κάποιος με μια καλύτερη εξήγηση και πρόταση για την πραγματικότητα. Αντιθέτως, η επιστήμη αναζητά συνεχώς το διαφορετικό, προκειμένου να βάλει στη θέση τους κι άλλα κομμάτια του παζλ της πραγματικότητας.
Όσο καλύτερα αντιλαμβάνεται κανείς την πραγματικότητα, τόσο πιο «αντικειμενική» είναι η αντιμετώπισή της. Μια τέτοια «αντικειμενικότητα» προσπαθεί να πετύχει η επιστημονική μέθοδος. Γι’ αυτό το «Είναι έτσι επειδή το πιστεύω» δεν είναι αποδεκτή αιτιολόγηση. Το «Εγώ αυτό νιώθω μέσα μου» δεν είναι απόδειξη. Το «Δεν μπορείς να είσαι σίγουρος πως δεν είναι έτσι» δεν σημαίνει πως πρέπει να γίνει αποδεκτή οποιαδήποτε αστήρικτη πρόταση χωρίς αποδείξεις.

Παρατηρούμε δυστυχώς ένα ακόμη μοτίβο όταν η επιστήμη έρχεται σε αντίθεση με τα πιστεύω του πιστού, τόσο σε θέματα φυσικής και κοσμολογίας, όσο, κυρίως, σε εξελικτικά ή ιατρικά θέματα. Όταν για παράδειγμα κάποιος ειδικός εξηγεί ότι τα εμβόλια είναι αδύνατο να προκαλέσουν αυτισμό, ή ότι δεν έχουμε ενδείξεις επέμβασης κάποιου θεού στη φύση, συχνά αντιμετωπίζεται από τον πιστό ως πιόνι του συστήματος, άπιστος, αφελής, αδαής, ημιμαθής, άσχετος. Μπροστά στη δυσπιστία, την κοροϊδία, την αναίδεια, το «κούνημα του δακτύλου» και την άρνηση κατανόησης, κάποια στιγμή ακόμη και ο πιο καλόπιστος γνώστης είτε θα εγκαταλείψει τις προσπάθειες διαλόγου, είτε θα φερθεί «παράλογα» απότομα σε αυτόν που υποστηρίζει μια αστήρικτη θεωρία που του άρεσε, παραβλέποντας τα στοιχεία που δεν του αρέσουν επειδή διαφωνούν με την κοσμοθεωρία των πιστεύω του. Ου με πείσεις καν με πείσεις.

Κάποια επιστημονικά πεδία έχουν τέτοιο βάθος που χρειάζεται να αφιερώσει κανείς μια ζωή σε αυτά. Δεν είναι όμως απαραίτητο να εμβαθύνει κανείς τόσο πολύ προκειμένου να καταλάβει την ουσία των επιστημών και την αιτιολόγηση των συμπερασμάτων τους. Είναι πλέον εύκολο να βρει κανείς στο ίντερνετ σελίδες ή βίντεο εκλαϊκευμένης επιστήμης πάνω σε σχεδόν οποιονδήποτε τομέα. Κοσμολογία, αστρονομία, βιολογία και εξελικτική βιολογία, ιστορία του ανθρώπινου είδους, η ιστορία των θρησκειών, επιστημονική μέθοδος, λογική και λογικά σφάλματα, είναι μερικά από τα βασικά θέματα που πρέπει να ερευνήσει κανείς έστω και στοιχειωδώς, προκειμένου να αρχίσει να σχηματίζει μια πιο «αντικειμενική» εικόνα για τον κόσμο από αυτήν που έχουμε οι περισσότεροι μεγαλώνοντας στην ημιμάθεια, τις προλήψεις, το κακό μάτι και την πίστη στο μεταφυσικό. Και όσο περισσότερα μαθαίνει κανείς, τόσο καλύτερα καταλαβαίνει γιατί συμφωνούν και πώς συγκλίνουν όλες οι επιστήμες στην εξήγηση της φύσης του σύμπαντος, προσεγγίζοντάς το ανεξάρτητα και από διαφορετική πλευρά η κάθε μία.


Ένα εξαιρετικό βίντεο της Καθημερινής Φυσικής για το θέμα της επιστημονικής μεθόδου: https://www.youtube.com/watch?v=hByw9LHkLxs


Επιστημονική μέθοδος:
https://el.wikipedia.org/wiki/Επιστημονική_μέθοδος

Ο Θεός των κενών:
https://en.wikipedia.org/wiki/God_of_the_gaps

Το ξυράφι του Όκαμ:
https://el.wikipedia.org/wiki/Ξυράφι_του_Όκαμ

Οι τέσσερις θεμελιώδεις δυνάμεις: http://users.sch.gr/gumyan/autosch/joomla15/index.php/2014-08-06-14-39-36

Peer Review:
https://en.wikipedia.org/wiki/Peer_review

Scientific consensus:
https://en.wikipedia.org/wiki/Scientific_consensus

Λογικές πλάνες:
https://el.wikipedia.org/wiki/Λογική_πλάνη

https://braining.gr/blog/πώς-παρεκτρέπεται-η-σκέψη-λογικές-πλάνες.html