«Άγιοι» άνθρωποι

Μέχρι πρόσφατα, στο μυαλό μου (όπως και στο μυαλό των περισσότερων νομίζω) η λέξη «άγιος» ήταν συνώνυμη του «πολύ καλός άνθρωπος». Πίστευα ότι ο άγιος είναι ένας καλόκαρδος πιστός με τόσο σημαντική προσφορά στους συνανθρώπους του ώστε τελικά να αγιοποιηθεί. Είχα όμως δίκιο;

Αρχικά ξαναδιάβασα αρκετούς βίους αγίων. Ενδεικτικά, μπορεί να βρει κανείς πολλούς εδώ:

https://www.imkythiron.gr/index.php/vioi-agion?start=480
https://orthodoxfathers.com/Agioi-Pateres-Miteres-Orthodoxias
http://orthmad.gr/tags/συναξάρι-βίοι-αγίων

Δεν είχα προσέξει ποτέ στο παρελθόν ως πιστός ότι οι άγιοι και οι άγιες έχουν ένα ή περισσότερα από τα παρακάτω χαρακτηριστικά:

1. Μαρτύρησαν για την πίστη τους στον Χριστό. Σε πολλές περιπτώσεις σώθηκαν από θαύμα, και αυτό έκανε τους βασανιστές να πιστέψουν. Εναλλακτικά, μετά από απανωτές θαυματουργές διασώσεις από φριχτά βασανιστήρια, τελικά πέθαναν για να αγιάσουν πανηγυρικά. Τα μαρτύριά τους έχουν καταγραφεί από άγνωστες πηγές λεπτομερώς.
   
   

2. Ήταν ευεργέτες του χριστιανισμού, πατριάρχες, ιεράρχες, ιεροδιδάσκαλοι. Εξήγησαν ή ανέπτυξαν «θεοφώτιστα» τη θεολογία που υποστηρίζει το εκάστοτε δόγμα.
   
   

3. Ήταν θερμοί χριστιανοί από μικρά παιδιά, σε βαθμό να παίρνουν εκκλησιαστικά αξιώματα πριν κλείσουν τα είκοσι. Οι γονείς τους, αν ήταν «ειδωλολάτρες», έγιναν τελικά και αυτοί χριστιανοί.
   Εναλλακτικά προέρχονταν από «ειδωλολατρική» οικογένεια, αλλά είδαν το φως και έγιναν θερμοί χριστιανοί, εκχριστιανίζοντας κι άλλους. Σε κάθε περίπτωση κατέληξαν είτε ως μάρτυρες, είτε ως ευεργέτες.
   
   

4. Οι γυναίκες αγίες υποστήριζαν την παρθενία, είτε ζώντας κοσμικά αλλά αποφεύγοντας ενεργά να παντρευτούν, είτε πηγαίνοντας σε μοναστήρια. Για μια ακόμη φορά, η εναντίωση στη φύση, η διακοπή της διαιώνισης του είδους, η στέρηση της ικανοποίησης, θεωρούνται αρετές από κάποια θρησκεία.
   
   

5. Κάποιοι έκαναν ευεργεσίες. Η ιδιότητα που θα θεωρούσε κανείς άρρηκτα δεμένη με την αγιότητα, δεν είναι ούτε δεδομένη, ούτε απαραίτητη. Στην πλειοψηφία τους οι άγιοι αποτελούν παραδείγματα προς μίμηση μόνο για τον τρόπο που έσωσαν την ψυχή τους, όχι για τις πράξεις τους απέναντι στην κοινωνία. Κατά τη διάρκεια της ζωής, λίγοι άγιοι εμφανίζονται ως ευεργέτες των άλλων. Ξεχωρίζει η τριπλή εμφάνιση των Αγίων Αναργύρων, ως τριών διαφορετικών αδελφών και γιατρών με τα ονόματα Κοσμάς και Δαμιανός, που φρόντιζαν κόσμο χωρίς αμοιβή, καθώς και μερικών ακόμη χριστιανών γιατρών που ονομάζονται Ανάργυροι.
   Η συμπαράσταση στον πόνο του συνανθρώπου όμως, εκτός από ανθρώπινη ενσυναίσθηση, είναι αναμενόμενη από κάθε χριστιανό που αγαπά τον πλησίον του, και πολύ περισσότερο από έναν άγιο.
   Κάποιοι άγιοι που μόνασαν, άφησαν τις περιουσίες τους στους φτωχούς. Αφ’ ενός όμως, όλοι οι μοναχοί παγκοσμίως αφήνουν τις περιουσίες τους πίσω. Αφ’ ετέρου, ο πιστός που θεωρεί τα εγκόσμια μάταια και προσωρινά, εκ των πραγμάτων αδιαφορεί γι’ αυτά. Είναι σαν να θαυμάζουμε έναν βίγκαν επειδή «νηστεύει όλο τον χρόνο». Δεν υπάρχει καμία θυσία, όταν χαρίζεις κάτι χωρίς καμία αξία για σένα.
   
   

6. Οι άγιοι κάνουν θαύματα. Κάποιοι φέρονται να τα έκαναν και εν ζωή. Στους περισσότερους όμως αποδίδεται πλειάδα ανεξακρίβωτων και ανώνυμων «θαυμάτων», και θρύλων, που γίνονται απροβλημάτιστα δεκτοί από τους πιστούς.
   Εδώ θα μου επιτρέψετε να βγω λίγο εκτός θέματος αγιοποίησης.
   Οι περισσότεροι άγιοι είναι υπεύθυνοι για «θαυματουργές» ιάσεις, επειδή κάποιος προσευχήθηκε σε αυτούς, ή τους είδε σε όραμα ή σε όνειρο και μετά έγινε καλά.
   Δεν είναι όμως υπεύθυνοι για τα εκατομμύρια πιστών που προσευχήθηκαν σε αυτούς, αλλά το πρόβλημά τους δεν λύθηκε ποτέ. Οι νεκροί δεν δοξάζουν τον Κύριο που έγιναν καλά, και οι ζωντανοί συγγενείς τους πρέπει να πουν «έχει το σχέδιό του ο Θεός» και να μην θεωρήσουν υπεύθυνο τον άγιο που «δεν έκανε το θαύμα του». Που αν ήταν στο σχέδιο του Θεού θα συνέβαινε χωρίς την επέμβασή του αγίου, σωστά; Οπότε, τι νόημα έχει η προσευχή; Τι ρόλο παίζει ο άγιος; Δυστυχώς καμία. Δόγμα και λογική δεν συνάδουν για μια ακόμη φορά. 

Πώς ανακηρύσσεται όμως κάποιος Άγιος; Ας δούμε τι λέει η Ορθοδοξία:

«... η αναγνώριση των υπό του Θεού δοξασμένων προσώπων και της κατάταξης αυτών γίνεται αδιάκοπα υπό της γενικής εκκλησιαστικής συνείδησης. Βέβαια, η εκκλησιαστική αρχή πρέπει να καθορίζει μερικές λεπτομέρειες που ακολουθούν την αγιοποίηση κάποιου, αλλά για κανένα λόγο δεν πρέπει να προβαίνει, με αποκλειστικά δικιά της πρωτοβουλία, στην ανακήρυξη Αγίου, διότι αυτό δεν είναι έργο αποκλειστικά δικό της, αλλά της εν γένει συνείδησης της Εκκλησίας.
Υπάρχουν τρεις βασικές και δύο δευτερεύουσες προϋποθέσεις για να ανακηρυχτεί ένας άνθρωπος Άγιος (Σταυριανός Κ., σημειώσεις). Οι βασικές προϋποθέσεις είναι οι εξής:

1. Να είναι μέλος της Εκκλησίας, να έχει βαπτιστεί
2. Να διακατέχεται από ορθόδοξο φρόνημα.
3. Να έχει ευσεβή ζωή και πνευματική ακτινοβολία, για τα οποία απαιτείται «πρώτιστα η απάρνηση όλων εκείνων των παθών, των πειρασμών και πονηρών σκέψεων που συνιστούν εμπόδιο στην μέθεξη του ανθρώπου με το Θεό» (Γεώργιος Τσέτσης).

Από την άλλη μεριά δευτερεύουσες προϋποθέσεις ορίζονται οι εξής :

1. Να κάνει θαύματα
2. Να έχει αδιάφθορο σώμα»

(Πηγή: https://www.pemptousia.gr/2016/09/i-diadikasia-ke-i-proipothesis-tis-agiokatataxis/ )

Τα δυο πρώτα κριτήρια είναι αυτονόητα. Προφανώς ο Άγιος της Ορθοδοξίας πρέπει να είναι βαπτισμένος και ορθόδοξος. Το τρίτο όμως, η «πνευματική ακτινοβολία», η εφαρμογή και διδασκαλία της ορθοδοξίας σημαίνει απλώς ότι ακολουθεί πιστά το δόγμα του.  Ένα δόγμα που διδάσκει πράγματα ασύμβατα με την ουσιαστική καλοσύνη και «αδελφοσύνη». Η απέχθεια προς τους ομοφυλόφιλους, ο υποβιβασμός της γυναίκας, η τήρηση σκλάβων, η μισαλλοδοξία, είναι μέρη του δόγματος. Η παρθενία όπως έγραψα παραπάνω, προβάλλεται ως ύψιστη αρετή. Αν προσπαθούσαν όλοι οι χριστιανοί να «αγιοποιηθούν», θα εξαφανίζονταν σε μια γενιά αφού κανείς δεν θα άφηνε απογόνους.

Οι «δευτερεύουσες προϋποθέσεις» αγιοποίησης έχουν τα προβλήματά τους. Επιβεβαιωμένα θαύματα δεν έγιναν ποτέ από κανέναν. Οι «μαρτυρίες» θαυμάτων είναι είτε φανταστικές, είτε περιγράφουν στατιστικώς πιθανά φαινόμενα. Δεν έχει καμφθεί ποτέ η πραγματικότητα εξαιτίας θαύματος. Και πλησιάζοντας στη σύγχρονη εποχή, η καταγραφή και επιβεβαίωση ενός «θαύματος» γίνεται όλο και ευκολότερη με την τεχνολογία, και τα θαύματα όλο και λιγοστεύουν. Οπότε η προϋπόθεση του θαύματος για να γίνει κάποιος άγιος έχει προβλήματα και περνάει σε δεύτερη μοίρα.

Το «αδιάφθορο σώμα» (μακάβρια προϋπόθεση κατά τη γνώμη μου), είναι κάτι που επίσης αποδεικνύεται πλέον πολύ εύκολα επιστημονικά, αν συμβαίνει «εκ θαύματος» ή όχι.
Εξάλλου είναι υποκριτικό να αναφέρονται ως «αδιάφθορα», μουμιοποιημένα μέλη ανθρώπων που προβάλλονται ως αγίων, ενώ ίσως δεν ανήκουν καν στο αναφερόμενο πρόσωπο. Τα περισσότερα «μυροβολούν ως εκ θαύματος». Το θαυματουργό θα ήταν να μυρίζουν κάτι αδύνατο να χρησιμοποιηθεί, να αναλυθεί ή να ανακατασκευαστεί από ανθρώπους, όμως.

Η αγιοποίηση προσώπων από ένα δόγμα είναι παρόμοια με την προαγωγή προσώπων σε μια εταιρία εκατομμυρίων (εθελοντών) υπαλλήλων με υπερσυγκεντρωτικό ιδιοκτήτη (και 2.000 ετών καταστατικό). Θα προάγονται και θα προβάλλονται ως πρότυπα οι υπάλληλοι που προασπίζουν τα συμφέροντα της εταιρείας. Αυτό δεν τους κάνει «άγιους» για τους συναδέλφους τους ή την κοινωνία, αλλά για την εταιρία. Όπως η επιλογή «ποιμένα» δεν σε κάνει καλύτερο για το κοπάδι, αλλά μπορεί να σε κάνει μαντρόσκυλο του αφεντικού, φύλακα και τρομοκράτη του εκάστοτε κοπαδιού.

Η εγωιστική πίστη

Στους πιστούς απαντά μόνο ο θεός στον οποίο προσεύχεται ο καθένας τους.

Στην ιστορία των θρησκειών, οι θερμές προσευχές σε λάθος θεό δεν έκαναν ποτέ τον «σωστό» θεό να αποκαλυφθεί και να καταραστεί τον προσευχόμενο, ή να τον φέρει στον σωστό δρόμο. Κανένας δεν βλέπει τον θεό κάποιας θρησκείας για την οποία δεν είχε ακούσει ποτέ. Στα οράματα των πιστών εμφανίζονται πάντα οι θεοί και οι άγιοι της δικής τους θρησκείας. Δεν μιλά ποτέ ο Βράχμα σε χριστιανό, ο Δίας σε μωαμεθανό, ο Γιαχβέ σε σαμάνο. 

Τα παραπάνω δεν προβληματίζουν ιδιαίτερα έναν πιστό. Αν τον ρωτήσεις γιατί συμβαίνει, θα σου πει ότι οι θεοί που βλέπουν οι άλλοι είναι παραισθήσεις. Ή τέχνασμα του πονηρού που προσπαθεί να τους πλανήσει. Δεν μπορεί να σου εξηγήσει όμως γιατί τα δικά του οράματα δεν είναι παραισθήσεις, δημιουργία του μυαλού του, αποτέλεσμα ευσεβών πόθων. Γιατί η δική του «εμπειρία επαφής με το θείο» δεν είναι τέχνασμα του πονηρού για να τον κρατήσει μακριά από τον αληθινό θεό. Γιατί αμέτρητοι άνθρωποι που προσεύχονταν σε άλλους θεούς χιλιάδες χρόνια πριν εμφανιστεί η θρησκεία του και οι εκατομμύρια που προσεύχονται τώρα σε άλλους θεούς κάνουν λάθος, αλλά αυτός όχι, γιατί ο δικός του θεός είναι ο πραγματικός. Θα πει, «οι άλλες είναι ανθρωπογενείς θρησκείες, εγώ πιστεύω σε θεό εξ’ αποκαλύψεως» ή κάτι παρόμοιο, και θα νιώσει ικανοποιημένος με την εξήγησή του.

Η πίστη σε κάποιον θεό είναι αναπόφευκτα εγωιστική. Ο πιστός βλέπει αφ’ υψηλού τους άπιστους έστω και υποσυνείδητα, θεωρώντας ότι ο ίδιος γνωρίζει κάτι που εκείνοι αγνοούν. Πιστεύει σε μια υπέρτατη, αδιαμφισβήτητη αλήθεια που την αντιλαμβάνεται «με την καρδιά του» και δεν χρειάζεται άλλες αποδείξεις, με μια σιγουριά αυτοτροφοδοτούμενη από την πίστη. Μια σιγουριά που περνάει τα όρια της ξεροκεφαλιάς του τυπικού εγωισμού. Ο εγωιστής μπορεί να καταλάβει κατά βάθος μέσα του το λάθος του, ασχέτως αν μπροστά στους άλλους θα επιμείνει στη θέση του. Ο πιστός όμως είναι αδύνατον να δεχθεί ότι μπορεί να κάνει λάθος, γιατί κάτι τέτοιο θα κλόνιζε την απόλυτη σιγουριά της πίστης του. Και όσο περισσότερο χρόνο αφιερώνει στην πίστη του, όσο περισσότερα επενδύει σε αυτή στο παρόν περιμένοντας αιώνια ανταμοιβή στο μετά θάνατον μέλλον, τόσο δυσκολότερο είναι να απαγκιστρωθεί απ’ αυτή και να βρει λάθος στα αστήρικτα πιστεύω του. Αν βάλλονται αυτά, νιώθει ότι βάλλεται το Εγώ του και οι αντιδράσεις του είναι οι ανάλογες.

Είτε θα κλείσει τα αυτιά του στα επιχειρήματα και θα επικαλεστεί παράλογα νίκη, είτε θα φύγει από τη συζήτηση (βρίζοντας, καλημερίζοντας ή ευλογώντας), είτε θα αλλάξει θέμα σε κάτι πιο ευχάριστο, όπως τα θετικά μηνύματα της πίστης του. Τα πιστεύω του είναι αδιάσειστα και μη συζητήσιμα. Θυμάμαι να απαντάω κι εγώ με σιγουριά στο παρελθόν όταν συναντούσα άθεες απόψεις, «Τι είναι αυτά που λες; Φυσικά και υπάρχει Θεός, και ζωή μετά θάνατον», εξίσου αστήρικτα με όλους όσους λένε το ίδιο. Δεν αντιλαμβανόμουν ότι είχα το υπεροπτικό ύφος κάποιου που νομίζει ότι ξέρει μια μεγάλη αλήθεια που οι άλλοι αδυνατούν να κατανοήσουν.

Οι περισσότερες θρησκείες είναι σωτηριολογικές. Θεωρούν τη ζωή προσωρινή, την ψυχή αιώνια. Επικεντρώνουν τον πιστό στη σωτηρία της ψυχής του προτρέποντάς τον να αγνοήσει τα εγκόσμια. Και σε πολλές περιπτώσεις τον καθοδηγούν όχι απλώς να τα αγνοήσει, αλλά και να τα καταστρέψει. Το δόγμα μπορεί να ζητά παράλογα πράγματα, και ο πιστός πρέπει να υπακούσει. Για τη σωτηρία της ψυχής του, ο πιστός μπορεί να θεωρήσει αμαρτωλούς τους ομοφυλόφιλους και να τους μαστιγώσει, να λιθοβολήσει γυναίκες, να γίνει μισαλλόδοξος και ρατσιστής, να σκοτώσει αλλόθρησκους. 

Η οπτική του Παύλου στην Α’ προς Κορινθίους επιστολή (6,9-10) είναι ενδεικτική και χαρακτηριστική:
«Η δεν γνωρίζετε, ότι όσοι διαπράττουν αδικίας, δεν θα κληρονομήσουν την βασιλείαν του Θεού; Μη πλανάσθε, ούτε πόρνοι ούτε ειδωλολάτραι ούτε μοιχοί ούτε θηλυπρεπείς ούτε αρσενοκοίται οὔτε πλεονέκται οὔτε κλέπται οὔτε μέθυσοι, οὐ λοίδοροι, οὐχ ἅρπαγες βασιλείαν Θεοῦ οὐ κληρονομήσουσι».
Στο μυαλό του πιστού που διαβάζει το παραπάνω χωρίο εξισώνονται πόρνοι, ειδωλολάτρες (δηλαδή αλλόθρησκοι), μοιχοί, θηλυπρεπείς, και ομοφυλόφιλοι με τους κλέφτες, τους ψεύτες, τους (άχρηστους και βλαπτικούς) μέθυσους και τους πλεονέκτες εκμεταλλευτές. Είναι όλοι αμαρτωλοί και κανείς τους δεν θα κληρονομήσει τη βασιλεία του Θεού. Με μια αφοριστική πρόταση-μονοκονδυλιά, ο Παύλος αναμειγνύει και καίει τα χλωρά μαζί με τα ξερά, ονομάζοντας αυθαίρετα «αμαρτίες» την ομοφυλοφιλία, τους εθισμούς και τις εκτός γάμου σχέσεις.

Για κάποιον παράξενο λόγο βέβαια, η πλειοψηφία των ετεροφυλόφιλων πιστών ανδρών δεν σταματά να «μοιχεύει» σωματικά και πνευματικά με κάθε ευκαιρία, ενώ ταυτόχρονα οικτίρει ή και μισεί τους ομοφυλόφιλους ως αμαρτωλούς που δεν μπορούν να πολεμήσουν το «ελάττωμά» τους. Εξάλλου, για τον εαυτό τους, «φταίει ο πονηρός που τους πολεμά με πειρασμό, αλλά αυτοί αν και ταπεινοί, πέφτουν και ξανασηκώνονται». Πίσω από μια προσποιητή ταπεινοφροσύνη, κρύβεται ένας μεγάλος εγωισμός. Ο εγωισμός αυτού που θεωρεί ότι προσπαθεί να κάνει το σωστό, το πρέπον, το θεάρεστο, υπό το άγρυπνο βλέμμα του θεού του.

O άνθρωπος νιώθει ασφάλεια όταν ανήκει σε κάποια ομάδα. Και όσο πιο μεγάλη και δυνατή είναι αυτή η ομάδα, τόσο πιο μεγάλος και δυνατός νιώθει και ο ίδιος. Όταν λοιπόν γίνεται «στρατιώτης του θεού», νιώθει ότι ανήκει σε κάτι ανώτερο, μεταφυσικό και θεάρεστο. Ειδικά όταν του λένε πως είναι πλασμένος «κατ’ εικόναν και καθ’ ομοίωσιν» του Δημιουργού. Ο πιστός θεωρεί ότι έχει μέσα του κάτι θεϊκό. Ανώτερο. Αυτός δεν «προήλθε από πίθηκο». Πλάστηκε διαφορετικά, έχει ψυχή. Και αυτό είναι ένας λόγος παραπάνω να αρνείται αυτομάτως την Εξέλιξη. Πώς να δεχθεί ότι έχει κοινούς προγόνους με όλα τα πλάσματα, όταν το ιερό βιβλίο του μιλά για πρωτόπλαστους; Πώς να καταλάβει ότι το πολύτιμο Εγώ του είναι όλο δημιούργημα του μυαλού του και πεθαίνει μ’ αυτό, όταν η θρησκεία του, του τάζει αιώνια ζωή; 

Η εγωκεντρική στάση του ανθρώπου (συνήθως του άντρα), ενθαρρύνεται από τα ιερά βιβλία. Για τον χριστιανό, τα ζώα υπάρχουν για να τον υπηρετούν. Το λέει καθαρά στη Γένεση:
“Γεν. 1,28   Και ευλόγησεν αυτούς ο Θεός λέγων· “αυξάνεσθε και πληθύνεσθε, γεμίσατε όλην την γην και γενήτε κύριοι αυτής· σας δίδω την δύναμιν να είσθε κύριοι και εξουσιασταί των ιχθύων της θαλάσσης και των πτηνών του ουρανού, όλων των κτηνών και όλης της γης και όλων όσα, ως ερπετά, σύρονται επάνω εις την επιφάνειαν της γης”.

(Πηγή: http://www.imgap.gr/file1/AG-Pateres/AG%20KeimenoMetafrasi/PD/01.%20Genesis.htm )

Αν μη τι άλλο, τα ψάρια, τα πτηνά, τα ζώα και τα ερπετά, είναι σύμφωνα με τον Θεό υπό την κυριαρχία του ανθρώπου. Είναι ανώτερός τους. Η ζωή του έχει μεγαλύτερη σημασία από τη δική τους. Προσωπικά είμαι παμφάγος, θεωρώ αναπόφευκτο τον κύκλο της ζωής και προτιμώ να συμβαίνει με τον λιγότερο δυνατόν πόνο. Βλέπω όμως ότι ο άνθρωπος δεν σταματά στην κάλυψη των διατροφικών του αναγκών, αλλά δρα καταστροφικά τόσο για την υπόλοιπη χλωρίδα και πανίδα, όσο και για τον εαυτό του, εξυπηρετώντας βραχυπρόθεσμα συμφέροντα λίγων ή πολλών, χωρίς να δίνει σημασία στις μακροπρόθεσμες συνέπειες για τον πλανήτη και τη ζωή σε αυτόν. Και η θρησκεία δεν του δίνει καμία οδηγία για το αντίθετο, αντιθέτως, θεωρεί αυτόν τον κόσμο μάταιο και ασήμαντο. Σίγουρα δεν είναι μόνο θέμα θρησκείας. Είναι θέμα παιδείας. Οι μεγάλες θρησκείες όμως, για μια ακόμη φορά, θεωρούν τα εγκόσμια προσωρινά και μάταια, και τα εκμεταλλεύονται κατά το δοκούν διδάσκοντας την αδιαφορία προς αυτά. Ο ανθρωποκεντρισμός είναι μυωπική προοπτική. Ζούμε όλοι πάνω στον ίδιο πλανήτη. Αργά ή γρήγορα, ο αντίκτυπος των πράξεών μας στην άλλη άκρη του κόσμου, θα φτάσει στην πόρτα μας.

Οι θρησκείες που βάζουν κανόνες για να «ελέγξουν» τον εγωισμό μειώνοντας τον άνθρωπο, θεωρώντας τον αμαρτωλό και ασήμαντο, ταυτόχρονα φουσκώνουν το Εγώ του και τη σημασία του στον κόσμο, προβάλλοντάς τον ως εκλεκτό του θεού. Ο πιστός φέρεται προσποιητά ταπεινά απέναντι στον θεό και κρυφά αλαζονικά απέναντι στους ανθρώπους. Μετρά την αλαζονεία του σε μετάνοιες που έκανε, σε πόρτες που χτύπησε για να κηρύξει και τον έδιωξαν, σε άπιστους που πήρε μαζί του αυτοκτονώντας. Νιώθει ανάξιος και πανάξιος ταυτόχρονα, μπαίνοντας σε μια εσωτερική διελκυστίνδα χωρίς νόημα. Η αξία μας όμως καθορίζεται από τις πράξεις μας, όχι από το βάθρο που μας βάζει το εκάστοτε δόγμα. Και το Εγώ μας θα πρέπει να είναι περήφανο για τα έργα του, όχι για την καταγωγή και τα πιστεύω του.