Πρόσφατα βρέθηκα ξανά με έναν φίλο που ζει χρόνια τώρα στο εξωτερικό. Μιλήσαμε για τις μικρές, και τις μεγάλες αλλαγές στη ζωή μας από τότε που έχουμε να τα πούμε. Δεν συνηθίζω να αναφέρομαι στην απώλεια της πίστης μου, αλλά για μένα τουλάχιστον ήταν καθοριστικό γεγονός. Όταν το θέμα θίχτηκε εμμέσως, βρέθηκα για μια ακόμη φορά σε δίλημμα. Πώς να του μιλήσω γι’ αυτό, χωρίς να γίνω σαν τον άθεο του ανέκδοτου; (Πώς καταλαβαίνεις αν κάποιος είναι βίγκαν, γυμνάζεται ή είναι άθεος; Μην ανησυχείς, θα σου το πει μόνος του). Πώς λες σε κάποιον που πιστεύει έστω και χλιαρά, ότι εσύ δεν πιστεύεις πλέον; Ότι η κοινή σας πεποίθηση πως υπάρχει Θεός κριτής και ζωή μετά θάνατον, δεν είναι πλέον κοινή;
Επίσης πρόσφατα απέκτησα μια νέα συνεργάτιδα. Είναι μια σύγχρονη γυναίκα με βαθιά χριστιανική πίστη, που μεγάλωσε μόνη της δυο παιδιά. Δοξάζει τον Θεό για κάθε μικρό καλό που της συμβαίνει, παρά τις δυσκολίες της ζωής της. Τι να της απαντήσω εγώ, όταν όλο σιγουριά μου λέει, «τα βάσανα που πέρασα ήταν θεόσταλτα, επειδή είκοσι χρόνια μετά έχω γίνει καλύτερος άνθρωπος»; Πώς να της πω ότι τα βάσανα κάποιους τους τσακίζουν ανεπανόρθωτα ή τους κάνουν σκληρούς και αδίστακτους προκειμένου να επιβιώσουν; Πώς (και γιατί) να της πω ότι θεωρώ πως κανένας πανάγαθος θεός δεν τη βασανίζει, καμία μοίρα δεν την οδηγεί, ότι η ζωή είναι αποφάσεις, συγκυρίες, τύχη;
Παράλληλα, οι περισσότεροι κοντινοί συγγενείς μου είναι «πολύ της εκκλησίας». Αν αύριο μάθουν ότι εδώ και μερικά χρόνια δεν πιστεύω πλέον, πώς θα τους εξηγήσω τη θέση μου; Πώς θα τους πείσω ότι δεν έμπλεξα με σατανιστές ή αιρέσεις, δεν με κατέλαβε ο -ανύπαρκτος για μένα- εξαπωδώ, δεν κινδυνεύει η αιώνια ψυχή μου; Πώς θα τους εξηγήσω ότι για μένα η πίστη σε κάποιον θεό είναι εξίσου αστήρικτη με την πίστη στα ζώδια;
Καταλαβαίνω πολύ καλά τη δυσκολία, το άβολο, ίσως ακόμη και το μάταιο της δήλωσης «δεν πιστεύω», σε μια θρησκευόμενη γενικά κοινωνία. Ήμουν ορθόδοξος το μεγαλύτερο κομμάτι της ζωής μου και καταλαβαίνω πόσο δεδομένη είναι για έναν πιστό η ύπαρξη του μεταφυσικού. Του είναι ευκολότερο να αποδεχθεί έναν αλλόθρησκο, παρά έναν άθεο, επειδή ο αλλόθρησκος πιστεύει σε ανώτερες δυνάμεις, στην ύπαρξη ψυχής, σε κάποια συνέχεια μετά θάνατον. Ο άθεος όμως θεωρεί ότι δεν υπάρχει ουράνια βοήθεια ή τιμωρία, και ότι ο θάνατος είναι το τέλος. Κι αυτές είναι εξαιρετικά δυσάρεστες και «ανάποδες» σκέψεις για έναν πιστό. Όσο χλιαρή και να είναι η πίστη του, η θεϊκή κρίση και η μετά θάνατον συνέχεια απειλούν βασικά θεμέλια της κοσμοθεωρίας του. Ο εγκέφαλος -σε πρώτη φάση τουλάχιστον- είτε απορρίπτει τέτοιες σκέψεις, είτε, όταν αντιμετωπίζει επιχειρήματα και αποδείξεις, καταφεύγει στη γνωστική ασυμφωνία.
Ο πιστός θεωρεί εκ των πραγμάτων τον εαυτό του τόσο σημαντικό, που αρνείται να σκεφτεί πως ένας παντογνώστης και πανάθαγος θεός θα έκανε γνωστή την ύπαρξή του σε όλους τους ανθρώπους καθ’ όλη την ανθρώπινη ιστορία, αντί να «ευλογήσει» αυτόν και το δόγμα του με την σωστή θρησκεία. Δεν θα εμφανιζόταν τα τελευταία 2.000 με 10.000 χρόνια σε συγκεκριμένη κάθε φορά γεωγραφική περιοχή αφήνοντας πίσω του μόνο μυθολογικά στοιχεία. Θα ήταν αφορμή να σχηματιστεί μία, όχι χιλιάδες αλληλοαναιρούμενες θρησκείες και δόγματα. Θα υπήρχαν συγκεκριμένες ενδείξεις -ή ίσως ακόμη και αποδείξεις- της ύπαρξής του. Προπάντων, θα αποτελούσε μοναδική εξήγηση για κάποιο φυσικό φαινόμενο.
Δεν έχω όμως καμία διάθεση να φέρω ξαφνικά ανθρώπους σε δύσκολη θέση, να ασκήσω κριτική στην πίστη τους, να γκρεμίσω την λανθασμένη -κατά τη γνώμη μου- εικόνα της πραγματικότητας που έχουν. Σε πολλούς θα ήταν μάταιο, άσκοπο, ενοχλητικό. Λόγω του τρόπου που λειτουργεί ο εγκέφαλός μας, υπερασπιζόμαστε με πάθος πολύ πιο ουδέτερα πράγματα. Ομάδες, τραγουδιστές, το χρώμα του αυτοκινήτου μας, υποστηρίζουμε τις επιλογές μας με πάθος, ακόμη κι αν είναι ασήμαντες ή εντελώς υποκειμενικές. Κι όταν κάνουμε λάθη, δυσκολευόμαστε να το παραδεχθούμε ακόμη και στον εαυτό μας. Πώς μπορώ λοιπόν να περιμένω ότι θα δεχθεί κάποιος ξαφνικά, πως έκανε λάθος σε κάτι τόσο σημαντικό όσο η θρησκεία του;
Ακόμη χειρότερα, η αμφιβολία για την ύπαρξη θεού και ψυχής μπορεί να του κάνει κακό. Αυτό που κρατάει όρθιους πολλούς γονείς που έχασαν τα παιδιά τους είναι η παρηγοριά της συνάντησης μαζί τους μετά θάνατον, η πίστη ότι πλέον βρίσκονται «σε ένα καλύτερο μέρος». Προσωπικά δεν θα προσπαθούσα ποτέ να τους πω το αντίθετο.
Οι αλλαγές που απαιτούνται για να απορρίψει κανείς το μεταφυσικό, είναι πολύ προσωπικές και πολύ μεγάλες. Χρειάζονται πραγματική επιθυμία να φτάσει κανείς στην αλήθεια, κριτική σκέψη, έρευνα χωρίς παρωπίδες, χωρίς αστήρικτα «πιστεύω» και «νιώθω μέσα μου». Είναι μια διαδρομή που παίρνει χρόνο και μπορεί να μη συμβεί ποτέ.
Μπορεί βέβαια, να κάνω και λάθος.
Μπορεί να υπάρχει «θεϊκή κρίση», ψυχή, αιώνια συνέχεια.
Αν ο θεός σου που ξέρει τα πάντα μου έδωσε αυτό το μυαλό, ξέρει τα όριά του. Ξέρει την πορεία των συλλογισμών μου, την κάθε σκέψη, επιθυμία και κίνητρό μου. Πιστεύεις πραγματικά ότι θα με κρίνει από τον αριθμό των προσευχών μου προς αυτόν, την διατροφή ή τις ερωτικές μου προτιμήσεις; Ότι δεν βλέπει αν όντως κατά βάθος είμαι «καλός άνθρωπος», αν αγαπάω τους γύρω μου, τα ζώα, το περιβάλλον; Αν βάζω ή όχι το προσωπικό μου συμφέρον πάνω από το γενικό καλό, εκμεταλλευόμενος συνανθρώπους, καταστρέφοντας, καταπατώντας; Έχει καμία σημασία για έναν δίκαιο θεό αν στρέφομαι στη Μέκκα, τον ουρανό ή κάποιο τοτέμ και προσεύχομαι νύχτα και μέρα, όταν η σκέψη μου είναι γεμάτη ρατσισμό, ομοφοβία, μισογυνισμό, απέραντο εγωισμό;
Αν υπάρχει θεός, ξέρει πώς σκέφτομαι ασχέτως με το αν εγώ πιστεύω στην ύπαρξή του. Ξέρει ότι θεωρώ πως είμαι τυχερός που ο χρόνος και η Εξέλιξη το έφερε ώστε να γεννηθεί το συγκεκριμένο «Εγώ» που έχει συνείδηση της ύπαρξής και του κόσμου γύρω του. Ξέρει ότι αντιλαμβάνομαι πως παρά τη μοναδικότητά μου, είμαι μια προσωρινή οντότητα με εξαιρετικά περιορισμένες δυνατότητες. Ότι καταλαβαίνω πως δεν είμαι το κέντρο του σύμπαντος, και γι’ αυτό κάνω ό,τι μπορώ για να ζουν όσο καλύτερα γίνεται οι σύγχρονοί μου, αλλά και οι επόμενες γενιές. Ξέρει ότι η πεποίθησή μου πως δεν υπάρχει επόμενη ζωή για κανέναν, με έκανε να θέλω να βελτιώσω αυτή τη μοναδική ζωή για όλους, με μεγαλύτερη ένταση απ’ ότι αν παρέμενα πιστός και προσδοκούσα την επόμενη «πραγματική, αιώνια ζωή». Ξέρει ότι επειδή θεωρώ πως θα χαθώ για πάντα, θέλω να αφήσω θετικό στίγμα πίσω μου.
Αν υπάρχει θεός, ξέρει πως το συμπέρασμά μου ότι δεν υπάρχει κρίση μετά θάνατον με κάνει πιο αυστηρό κριτή του εαυτού μου. Δεν αποδίδω πλέον τα λάθη και τις αδυναμίες μου σε κακά πνεύματα και διαβόλους. Ούτε θεωρώ πως «χωρίς Θεό όλα επιτρέπονται». Πρέπει να είσαι ήδη πολύ κακός άνθρωπος για να χρειάζεσαι την απειλή της θεϊκής τιμωρίας προκειμένου να μην βλάψεις τους άλλους.
Αν λοιπόν κάνω λάθος και υπάρχει όντως δίκαιος, παντογνώστης και πανάγαθος κριτής των αιώνιων ψυχών μας, ελπίζω να κρίνει την ανθρωπότητα με θεϊκή κατανόηση και επιείκεια. Αλλιώς, πολύ φοβάμαι ότι ο παράδεισός του θα είναι ένα εξαιρετικά αραιοκατοικημένο μέρος.
Πώς να τα πω όμως όλα αυτά σε έναν πιστό; Και τι θα πετύχω λέγοντάς τα; Πώς θα τα άκουγα εγώ όλα αυτά οκτώ χρόνια πριν, όταν ήμουν ακόμη χριστιανός;
Οι πιθανότητες να μην προκύψει τίποτε θετικό από μια τέτοια συζήτηση είναι τόσο μεγάλες, που τις περισσότερες φορές επιλέγω να μην σχολιάσω, κι αν σχολιάσω να μην εμβαθύνω. Κουνάω το κεφάλι χαμογελώντας, λέω κάτι τύπου, «ξέρω ‘γω μωρέ, ασχολείται ο Θεός με τέτοια;», «συν Αθηνά και χείρα κίνει», «Ο Θεός έχει, εμείς δεν έχουμε», προσπαθώ να αποφεύγω τις άσκοπες τριβές και να επιλέγω «τις μάχες» μου.
