Γιατί μας συμβαίνουν κακά πράγματα; Γιατί συμβαίνουν φριχτά πράγματα σε καλούς ανθρώπους; Η σύντομη απάντησή είναι, «Γιατί όχι;»
Η έννοιες του καλού και του κακού είναι επινοήσεις της ζωής, των έμβιων όντων. Συνήθως χαρακτηρίζουμε κάτι κακό όταν βλάπτει, κάνει επώδυνη ή δυσκολεύει τη ζωή κάποιου ζωντανού όντος, ειδικά των ανθρώπων και ιδιαίτερα των γνωστών μας. Δεν θεωρούμε καλό ή κακό το ότι ήλιοι καταπίνουν πλανήτες, μαύρες τρύπες καταπίνουν ήλιους και γενικά συμβαίνουν γιγαντιαίες συμπαντικές «καταστροφές». Όσο δεν μας επηρεάζουν, τα φυσικά φαινόμενα είναι απλώς ουδέτερα γεγονότα.
Ιστορικά, η εκάστοτε κοινωνία καθορίζει τι θεωρεί καλό και τι κακό και υπάρχει τεράστια διαφοροποίηση τόσο στον χώρο όσο και στον χρόνο. Οι περισσότερες κοινωνίες βέβαια εμπεριέχουν κάποια βασικά σημεία απαραίτητα για την ύπαρξη και την λειτουργία τους, όπως ο σεβασμός στη ζωή και την περιουσία του συνανθρώπου, απομονώνοντας τους παραβάτες και διαμορφώνοντας τους σχετικούς νόμους, άγραφους και γραπτούς. Το ίδιο βέβαια βλέπουμε να συμβαίνει και στα ζώα. Και μάλιστα -προφανώς- όσο πιο πολύπλοκος ο εγκέφαλος τόσο περιπλέκονται οι κοινωνικές δομές και οι κανόνες τους.
Ο χαρακτηρισμός μιας κατάστασης ως καλή ή κακή, εξαρτάται και από την προοπτική του εκάστοτε παρατηρητή. Για μια αρκούδα και τα αρκουδάκια της, ο θάνατος των ψαριών σημαίνει θρεπτική τροφή. Για τα ψάρια όμως και τα αυγά που κουβαλούν, είναι το τέλος. Η σύλληψη ενός κακοποιού είναι καλή για την κοινωνία, κακή για τον ίδιο. Η βροχή είναι καλή για τον γεωργό, ό,τι χειρότερο για τον ξενοδόχο. Ποιού κλάδου τις προσευχές από τους δύο θα πραγματοποιούσε ένας θεός, αν υπήρχε; Πώς θα αποφάσιζε δίκαια ποιος θα καταστραφεί; Πολύνεκρες φυσικές καταστροφές δείχνουν ότι αν υπάρχει θεός, όχι μόνο δεν επεμβαίνει αλλά ούτε καν προστατεύει από φυσικά φαινόμενα.
Μπορούμε να ξεχωρίσουμε τρεις μεγάλες «πηγές» κακών:
Τυχαίοι και απρόβλεπτοι παράγοντες. Ατυχήματα, ασθένειες, κακές συγκυρίες.
Φυσικά φαινόμενα και καταστροφές. Σεισμοί, τσουνάμι, ηφαίστεια, κεραυνοί, πλημμύρες, χιονοστιβάδες.
Το κακό που κάνει το ένα ον στο άλλο.
Για την πρώτη πηγή κακών, μπορούμε μόνο να προσέχουμε όσο γίνεται. Βέβαια, όσο προστατευμένη ζωή κι αν ζούμε, κάποιες ατυχίες θα μας συμβούν. Ζούμε ελπίζοντας εμείς και οι οικείοι μας να μην ανήκουμε σε κάποια κακή στατιστική.
Ένας πανάγαθος Θεός, θα μπορούσε τουλάχιστον να αποτρέψει την ύπαρξη ασθενειών, ειδικά αυτών που σκοτώνουν βασανιστικά. Μια βόλτα όμως στα ογκολογικά νοσοκομεία, ειδικά παίδων, μαρτυρά δυστυχώς το αντίθετο. Καμία παρέμβαση.
Όσον αφορά τη δεύτερη πηγή κακών, τα φυσικά φαινόμενα είναι συνήθως απρόβλεπτα και πολλές φορές αναπόφευκτα. Σε κάποιες περιπτώσεις είναι και πάλι καθαρά θέμα τύχης. Να μην βρεθούμε στο λάθος σημείο τη λάθος στιγμή. Να μην είμαστε κάτω από το δέντρο που θα χτυπήσει ο κεραυνός, μέσα σε ασταθές κτίριο όταν γίνει σεισμός, για ψάρεμα με βαρκούλα σε απρόσμενο μπουρίνι με ανεμοστρόβιλο.
Θα περίμενε κανείς ότι ένας πανάγαθος Θεός θα προστάτευε τουλάχιστον τους πιστούς του έστω και «αθόρυβα», από κάποια φυσικά φαινόμενα. Αντιθέτως όμως, γεγονότα όπως ο σεισμός και το τσουνάμι του 1755 στη Λισαβόνα τη μέρα των Αγίων Πάντων που σκότωσε χιλιάδες πιστούς μέσα στις εκκλησίες [1], δείχνουν το αντίθετο. Καμία παρέμβαση.
Στην τριτη πηγή, αν εξαιρέσουμε το απαραίτητο «κακό» του θανάτου άλλων όντων ως τροφή, μιλάμε για το κακό από πρόθεση. Και συνήθως για το κακό που προκαλείται από ανθρώπους, γιατί τα ζώα δεν πειράζουν εύκολα το ένα το άλλο χωρίς λόγο. Τι ωθεί τον άνθρωπο να βλάπτει τους συνανθρώπους του και τη φύση; Γιατί δεν μπορούμε να συμβιώσουμε όλοι ειρηνικά;
Νομίζω ότι όλα ξεκινούν από το βαθύτατο ένστικτο της επιβίωσης. Το DNA μας θέλει να ζήσουμε κατ’ αρχάς εμείς και οι απόγονοί μας. Η ζωή μας βασίζεται στην κατανάλωση άλλων μορφών ζωής. Δεν φωτοσυνθέτουμε σαν τα φυτά, «τρεφόμενοι» με ήλιο και ενώσεις από το χώμα γύρω από τα πόδια μας. Η τροφή δεν μας είναι πάντα διαθέσιμη, και μάλιστα σε αφθονία. Και σε μια ανταγωνιστική κοινωνία, «καλύτερα να σε φοβούνται παρά να σε λυπούνται». Δεν πρέπει ούτε να είσαι, ούτε να δείχνεις αδύναμος.
Ειδικά λοιπόν από τη στιγμή που ο άνθρωπος σταμάτησε να συλλέγει καθημερινά την τροφή του και άρχισε να καλλιεργεί τη γη και να εκτρέφει ζώα, συνειδητοποίησε ότι συσσωρεύοντας «περιουσία» και αποκτώντας εξουσία, μπορεί να εξασφαλίσει τροφή για πολλές μέρες, για τον ίδιο και τους οικείους του. Και για να συμβούν αυτά χωρίς πολύ κόπο, έπρεπε να καρπωθεί τον κόπο κάποιου άλλου, να επικρατήσει, να εξαπατήσει, να εκμηδενίσει. Είτε επιβάλλοντας τη δύναμή του, είτε παρανομώντας, είτε ως «άρχοντας», είτε ως ιερατείο ή μάγος της φυλής. Οπότε κάποιοι, είτε από έλλειψη ενσυναίσθησης, είτε δικαιολογώντας τις πράξεις τους, είτε κρυβόμενοι πίσω από κάποια ιδεολογία, αφήνονται στα κατώτερα ένστικτά τους και βλάπτουν τον συνάνθρωπό τους για να ωφεληθούν οι ίδιοι. Εξαπατούν, δολοφονούν, καταστρέφουν το περιβάλλον προκειμένου να αποκτήσουν αυτό που θέλουν. Ή κάνουν κακό, κακοποιούν συνανθρώπους τους, απλώς και μόνο για να νιώσουν ισχυροί. Και καμία ανώτερη δύναμη δεν προστατεύει κανέναν.
Ένας πιστός θα πει ότι ο πανάγαθος Θεός, απλώς «μας αφήνει να ασκούμε την ελεύθερή μας βούληση». Πάντα του θύτη και ποτέ του θύματος, βέβαια. Και βάσει των φτωχών προδιαγραφών μας, που ο ίδιος αποφάσισε όταν μας έφτιαξε. Αν ήμαστε δημιουργήματα κάποιας ανώτερης δύναμης, η κακία μας είναι κατασκευαστικό λάθος.
Μπροστά στο κακό, οι θρησκείες έρχονται να νουθετήσουν τους κακούς και να παρηγορήσουν τους πονεμένους, απειλώντας με τιμωρίες τους πρώτους και υποσχόμενες ανταμοιβές μετά θάνατον στους δεύτερους. Το παράδοξο βέβαια είναι ότι ταυτόχρονα, ένα δόγμα μπορεί να δικαιολογήσει τις χειρότερες πράξεις. Δουλεία, περιφρόνηση των γυναικών, κακοποίηση των ομοφυλόφιλων, γενοκτονίες αλλόφυλων, όλα δικαιολογημένα και προτεινόμενα ως θεάρεστα, από «ιερά» βιβλία.
Θα περίμενε κανείς ότι σε χώρες με υψηλά ποσοστά θρησκευομένων, οι φυλακές θα ήταν άδειες. Συνήθως συμβαίνει το αντίθετο. Η πίστη ότι μπορεί «να μπει ο διάβολος μέσα σου» και να κάνεις κακό, άρα δεν φταις εσύ, αλλά και η προοπτική της εξομολόγησης, της ειλικρινούς μετάνοιας και της συγχώρεσης, ανοίγει το παραθυράκι για κακές συμπεριφορές. Κάνεις το κακό, αδικείς ή βλάπτεις τον συνάνθρωπο και μετά μετανοείς ειλικρινέστατα, και υπόσχεσαι ενώπιον του Θεού να μην το ξανακάνεις. Αλλά δυστυχώς, τελικά σε παρασύρει «ο εξαπωδώ». Ξανά και ξανά. Την ίδια ώρα κανείς δε προστατεύει εκ των άνωθεν τον ανυποψίαστο και καλόπιστο πιστό, που μπορεί να πέσει θύμα οποιουδήποτε επιτήδειου ή κακόβουλου. Το θέμα δεν είναι ότι πηγαίνει με τον σταυρό στο χέρι. Το θέμα είναι ότι πηγαίνει σαν πρόβατο στη σφαγή, θεωρώντας ότι τον προστατεύει ο Θεός.
Οι άνθρωποι εκτιμούν ιδιαίτερα την δικαιοσύνη, επειδη είναι σημαντική για την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας και καλύπτει το «περί δικαίου» αίσθημά τους. Αν κάποιος βλάψει τον συνάνθρωπο, υπάρχουν οι ανάλογες ποινές, προκειμένου να δικαιωθεί ο αδικημένος και να τιμωρηθεί ο δράστης. Επίσης, η απειλή της τιμωρίας δρα ως ένα βαθμό αποτρεπτικά. Τα ποινικά και δικαστικά συστήματα είναι από τις πολυπλοκότερες δομές στην ιστορία της ανθρωπότητας. Και όσο είναι ανθρωπιστικά, δημοκρατικά και ειλικρινή και όχι θεοκρατικά, δικτατορικά και διεφθαρμένα, αποδεικνύονται πιο δίκαια, πιο αποτελεσματικά και πιο άμεσα στην απόδοση δικαιοσύνης από οποιονδήποτε θεό.
Η φύση όμως ακολουθεί τους φυσικούς νόμους και τίποτε άλλο. Δεν υπάρχει κάποια συμπαντική νόηση που επιβάλλει μια συνολική ή τελική «δικαιοσύνη», γιατί για το σύμπαν δεν υφίσταται αυτή η έννοια. Δεν τίθεται θέμα δίκαιου ή άδικου. Τα πράγματα απλώς συμβαίνουν. Και όσα διαδραματίζονται στη Γη μεταξύ των ανθρώπων, σε κοσμική κλίμακα είναι απολύτως ασήμαντα. Ένας δικτάτορας μπορεί να βασανίζει ένα έθνος, εκατομμύρια αθώοι άνθρωποι να πεθάνουν από πυρηνική βόμβα, ένας ηγέτης να πατήσει το κουμπί και να εξαφανίσει κάθε μορφή ζωής στον πλανήτη μας, για πάντα. Και καμία κοσμική δικαιοσύνη δεν πρόκειται να αποδοθεί. Κανένας ανώτερος παρατηρητής δεν θα ασχοληθεί. Η παρουσία μας ως οντότητες στον χώρο και τον χρόνο του σύμπαντος, είναι ακατάληπτα μηδαμινή. Είμαστε μικρότεροι από άτομα άνθρακα σ’ έναν κόκκο άμμου στον βυθό του Ατλαντικού, και ζούμε 80-100 χρόνια, σ’ ένα σύμπαν που «ξεκίνησε» πριν 14 δισεκατομμύρια χρόνια και θα διαρκέσει απ’ ότι εκτιμάται αρκετές εκατοντάδες δισεκατομμύρια χρόνια ακόμη.
Το ανθρώπινο κακό δεν προέρχεται από δαίμονες, σατανάδες, πνεύματα, κακό φενγκ σούι και λάθος ωροσκόπο. Προέρχεται από τον εγωισμό, την αδιαφορία, τις προκαταλήψεις, τα στερεότυπα, τις ιδεολογίες, τα δόγματα. Η κακία μας, δεν είναι παρά η προτίμηση να ακολουθήσουμε έναν εύκολο και ανέντιμο δρόμο. Η απόδοση των λαθών και της κακίας μας σε μεταφυσικούς παράγοντες, μπορεί να είναι βολική για τη συνείδησή μας, δεν είναι όμως καθόλου ειλικρινής.
Αν θέλουμε να περιορίσουμε και να εξαλείψουμε την ανθρώπινη κακία, πρέπει να καταλάβουμε και να διδάξουμε πόσο λίγα μας χωρίζουν και πόσα πολλά μας ενώνουν ως ανθρώπινο είδος. Να σεβαστούμε τους φυσικούς ρυθμούς του πλανήτη μας, προκειμένου να επιβιώσουμε όλοι για όσο περισσότερο γίνεται. Η ζωή μας είναι σύντομη, και πρέπει να αναγνωρίζουμε την υπόσταση, τις αδυναμίες και τη διαφορετικότητα των άλλων, να μαθαίνουμε, να εξελισσόμαστε. Το κακό είναι πολλές φορές μια εύκολη, αλλά πάντα μια λάθος λύση.
Για μια ακόμη φορά, η απάντηση στα ανθρώπινα «πάθη» είναι η κατανόηση, η αλληλεγγύη, ο ανθρωπισμός, η ενσυναίσθηση, η απόκτηση ορθής γνώσης, με λίγα λόγια η παιδεία.
Παραπομπές:
[1] Σεισμός και τσουνάμι στη Λισαβόνα το 1755 https://www.mixanitouxronou.gr/o-fonikos-sismos-ke-to-tsounami-ipsous-20-metron-pou-isopedose-tin-lisavona-o-vasilias-sothike-kata-tichi-alla-apo-tote-emene-se-skini-pos-i-katastrofi-epirease-ton-diafotismo-ke-tin-antisismiki-ar/
