Μικρός είχα ακούσει ότι κάποιοι «φιλόσοφοι» της αρχαιότητας ήταν πλούσιοι άνθρωποι που κάθονταν γύρω από πλούσια τραπέζια, έτρωγαν έπιναν και φιλοσοφούσαν. Ήταν οι γνωστοί αμπελοφιλόσοφοι. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό τους, έλεγε η ίδια πηγή, ήταν πως είχαν μακριά νύχια, επειδή δεν έκαναν καμία χειρωνακτική εργασία. Όπως αποδείχθηκε, όχι απλώς δεν έκαναν τίποτε παραγωγικό, δεν έκαναν τίποτε απολύτως. Είχαν γνώμη για όλα και εμπειρία σε τίποτε.
Μακρύ νύχι στο μικρό δάχτυλο είχε κι ένας θείος μου, πολύ της εκκλησίας. Το γνωστό «νύχι πολυεργαλείο» παλαιότερων εποχών, που ήταν και λιγάκι «εγώ δεν κάνω χειρωνακτική εργασία», και λιγάκι μαγκιά. Όπως καταλαβαίνετε, από μικρός αντιπάθησα τα μακριά νύχια των αμπελοφιλοσοφούντων, κι όταν ξεπέρασα τον αρχικό εντυπωσιασμό των φευγάτων θεωριών τους, απαξίωσα πλήρως και τους αμπελοφιλόσοφους τους ίδιους. Την ευγενική ή πομπώδη φωνή με την οποία ξεστόμιζαν αστήρικτες ανοησίες.
Είναι εύκολο και ανέξοδο να κάνεις εντυπωσιακές δηλώσεις ή υποθέσεις. Να παροτρύνεις σε ιδεώδεις καταστάσεις, να εκθειάζεις άπιαστες ιδιότητες. «Η ζωή είναι μικρή, μην αφήνεις τις ανάγκες να περιορίζουν την ελευθερία σου να κάνεις ό,τι θέλεις». «Όλα τα παιδιά βρίσκουν τον δρόμο τους στη ζωή, αρκεί να γεννηθούν», «ο θεός στέλνει στον καθένα, όσα μπορεί να αντέξει» «Αφού ξέρεις τόσο λίγα, μήπως ο θεός είναι στα πολλά που δεν ξέρεις;».
Λόγια που μπορεί να βρει κανείς με το κιλό στην κατηγορία inspirational/motivational quotes στο ίντερνετ. Πομπώδεις, δυναμικές, εντυπωσιακές φράσεις που στηρίζονται σε οτιδήποτε άλλο εκτός από την πραγματικότητα. Φράσεις που τις αναπαράγουν με ύφος αλλά και συγκίνηση για το μεγαλείο του πνεύματός τους άνθρωποι που δεν υπέφεραν, που δεν αντιμετώπισαν πραγματικές δυσκολίες, που τα βρήκαν όλα έτοιμα.
«Καβάλησε τον ταύρο και κάλπασε προς το ηλιοβασίλεμα», μου είπε πρόσφατα διαδικτυακός γνωστός από χώρα της Ευρώπης. Ίσως έκρινε εξ ιδίων τα αλλότρια, και θεωρούσε ότι έχω την οικονομική και ψυχολογική «άνεση» να μεταθέσω τις υποχρεώσεις μου σε τρίτους, να εγκαταλείψω τα πάντα έστω και για λίγο και να φύγω διακοπές.
Τέτοιες εντυπωσιακές συμβουλές και δηλώσεις, θα ακούσει κανείς και από κάθε «ιεροκύρηκα», που μεγαλώνοντας μέσα στη γυάλα κάποιου δόγματος, βλέπει τον κόσμο μέσα από ένα «θεϊκό φίλτρο», με «ροζ γυαλιά». Που δικαιολογεί τα πάντα υπό το θεϊκό πρίσμα. «Όπως τα πουλιά του ουρανού, άσε τον Θεό να φροντίσει για το αύριο». Επικίνδυνη στάση σε μια ζωή που απαιτεί να είμαστε περισσότερο Μέρμηγκες και λιγότερο Τζίτζικες προκειμένου να επιβιώσουμε.
Κι όμως, ο πιστός θέλει να υποφέρει προκειμένου να κερδίσει την αιώνια ζωή. Σε πολλές περιπτώσεις, θέλει να γίνει μάρτυρας. Να βρεθεί επάξια δίπλα στον θρόνο του θεού του. Μπορεί να μονάσει, να νηστέψει, να περπατήσει στα γόνατα, να αυτομαστιγωθεί, να χλευασθεί και να πεθάνει για την πίστη του. Τα ιερά βιβλία είναι γεμάτα ιστορίες ανθρώπων που υπέφεραν και πέθαναν για τα ιερά και τα όσιά τους. Υπάρχει κάτι πιο μεγαλειώδες;
Ναι, υπάρχει.
Την ίδια ώρα, άνθρωποι που δεν περιμένουν κανένα αντάλλαγμα από κάποιον θεό, από το κάρμα, τη μοίρα, το σύμπαν, βοηθούν συνανθρώπους τους σιωπηλά και αόρατα πίσω από τη διπλανή πόρτα, ετοιμάζοντας πρωινό σε έναν παππού, κρεμώντας ανώνυμα ξημερώματα ένα γάλα κι ένα ψωμί στην πόρτα της γειτόνισσας, κάνοντας το πρωινό τους εισιτήριο πρωινή τυρόπιτα για έναν άστεγο. Επειδή το λέει η ενσυναίσθησή τους. Επειδή αυτό τους κάνει να νιώθουν καλύτερα. Μία ιδιότητα που μπορεί να μη συναντάται μόνο στον άνθρωπο, αλλά στο δικό μας είδος είναι πολύ έντονη. Εξελικτικο πλεονέκτημα.
Δεν έχουν οι πιστοί ενσυναίσθηση; Φυσικά και έχουν. Συχνά όμως η προσφορά τους στον συνάνθρωπο συνδέεται με εγωιστικά κίνητρα, όπως τη σωτηρία της ψυχής τους. Ή έχουν επιλεκτική ενσυναίσθηση, καθώς προηγούνται «οι πιστοί, ειδικά του ιδίου δόγματος». Ή κάνουν κακή διαχείριση δυνάμεων, ξενυχτώντας να προσεύχονται στο προσκεφάλι του αρρώστου, αντί να κοιμηθούν και οι ίδιοι εξοικονομώντας δυνάμεις για να τον φροντίσουν. Κάνουν κακή διαχείριση οικονομικών πόρων με προσκυνήματα, τάματα και «ματζούνια» για την ίαση, αντί για πραγματική ιατρική και ψυχολογική υποστήριξη.
Την ώρα που κάποιοι μετρούν προσευχές σε κομποσχοίνια, κάποιοι άλλοι, που αντιλαμβάνονται την θνητότητά τους και το πρόσκαιρο των πάντων, εξελίσσουν την ιατρική με μια αντικειμενοφόρο πλάκα και όχι με το σύμβολο της πίστης στο χέρι. Και ναι, φυσικά και υπάρχουν πιστοί επιστήμονες, όσο η πίστη μπορεί να συμβιβαστεί με την επιστήμη τους. Ναι, πολλοί «αντλούν δύναμη» από τον θεό τους. Όσο λιγότερο δεκτικό είναι όμως το μυαλό σε μεταφυσικές εξηγήσεις, τόσο ικανότερο είναι να αναζητήσει απαντήσεις στην πραγματικότητα. Και όσο λιγότερο απασχολείται το μυαλό με προσευχές, τόσο περισσότερο χρόνο έχει είτε να ξεκουραστεί, είτε να ασχοληθεί με το τρέχον πρόβλημα. Οποιαδήποτε προσευχή, «μάντρα», ή άλλο επαναλαμβανόμενο συνοθύλευμα λέξεων, είναι εμπόδιο στη σκέψη, είναι θόρυβος. Αν σκέφτεσαι όλη μέρα «Κύριε Ιησού Χριστέ Θεέ υμών, ελέησόν με τον αμαρτωλό...» ή «ωωωμμμ...», πότε θα προλάβεις να σκεφτείς οτιδήποτε άλλο; Ξέρω, η προσευχή είναι καθησυχαστική για κάποιους, απαραίτητη. Τι γίνεται όμως όταν οι προσευχές καταντούν εμμονές, όταν μένουν για πολύ καιρό αναπάντητες; Όταν παρά τις προσευχές και τους μεγάλους σταυρούς και τις δωρεές και τα τάματα, η ζωή συνεχίζει να πηγαίνει στραβά; Τίποτε καλό. Γνωστική ασυμφωνία, ενοχές, κατάθλιψη. Ερωτηματικά. Θάψιμο κάτω από το χαλί.
Θα περίμενε κανείς ότι η άντληση δύναμης από πηγές χωρίς απόκριση θα τελείωνε σύντομα για τους περισσότερους. Κι όμως, αυτό δεν συμβαίνει. Οι θρησκείες έχουν απαντήσεις για όλα. «Ο θεός λέει ναι, όχι, περίμενε», «Άγνωσται αι βουλαί», «Ο θεός ξέρει, εσύ δεν μπορείς να καταλάβεις», «Έχε πίστη και όλα θα πάνε καλά στο τέλος». «Τον ήθελε ο θεός κοντά του», όταν τελικά δεν πάνε όλα καλά στο τέλος. Η ελπίδα όχι απλώς δεν πεθαίνει τελευταία, αλλά αναζωπυρώνεται με κάθε ευκαιρία, γιατί η φλόγα της πίστης πρέπει να μένει ζωντανή.
Αναρωτιόμουν πρόσφατα διαβάζοντας για μια ακόμη φορά διαλόγους στο ίντερνετ, τι μπορεί να πει κανείς σε έναν πιστό προκειμένου να του «δείξει» ότι ακόμη κι αν υπάρχει Δημιουργός, δεν είναι ο θεός των βιβλίων του. Οι αντιφάσεις στα ιερά κείμενα, η κακή τους σχέση με την πραγματικότητα, η ανυπαρξία πληροφοριών θεϊκής προέλευσης σε αυτά, τα εμφανώς ανθρωπομορφικά ελαττώματα των θεών, τα κάνουν όλα πολύ φτωχά και ανθρώπινα για να προέρχονται από κάποια ανώτερη δύναμη. Κι όμως, ο πιστός θα δικαιολογήσει κάθε σημείο, θα σηκώσει τους ώμους και θα αφήσει τα πράγματα στην απόφαση του θεού του, και σε καμία περίπτωση δεν θα αμφισβητήσει το δόγμα του. Γιατί το δόγμα είναι πάντα στημένο με τέτοιο τρόπο ώστε να νιώθεις ένοχος αν το αμφισβητήσεις. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, δεν τίθεται θέμα αμφισβήτησης. Η πλύση εγκεφάλου είναι πλήρης. Το δόγμα καθορίζει τον τρόπο σκέψης σου σε βασικά ζητήματα της ζωής σου, αλλά και σε ζητήματα που ουσιαστικά δεν σε αφορούν. Ξαφνικά θεωρείς άγνωστους ανθρώπους «άπιστους» και θέλεις το κακό τους.
Τόσο γνωστός μου μωαμεθανός, όσο και γνωστός μου χριστιανός, θεωρούν τους ομοφυλόφιλους αηδιαστικούς και μιαρούς. Δεν θεωρούν τον θεό τους υπεύθυνο για αυτή την «αμαρτία» των ομοφυλόφιλων, και η μόνη διαφορά μεταξύ τους είναι ότι ο πρώτος μπορεί να τους πετάξει από κάποια ταράτσα, αν βρίσκεται στη «σωστή» χώρα. Ο δεύτερος είναι (στα φανερά) πιο μεγαλόψυχος και αρκείται στο να τους στείλουμε εξορία, ή τέλος πάντων να μην τους/τις βλέπει μπροστά του, και να διατηρούν τις σχέσεις τους «πλατωνικές».
Ξεφεύγω όμως. Τι μπορεί να πει κανείς σε έναν πιστό; Δυστυχώς η ανθρώπινη ψυχολογία είναι τέτοια που ένας πιστός θα αγκιστρωθεί στην πίστη του με κάθε τρόπο, προσαρμόζοντάς την όσο μπορεί στην πραγματικότητα. Δεν υπάρχουν λίγα και συγκεκριμένα λόγια για να βγάλεις κάποιον από μια τέτοια βαθιά και θελκτική πλάνη που υπόσχεται θεϊκή βοήθεια στη ζωή και αιωνιότητα μετά θάνατον. Ούτε και υπάρχει πάντα λόγος να το κάνεις. Πειράζει να πιστεύει ο άλλος; Εξαρτάται.
Αυτό που με στεναχωρεί είναι να σπαταλιούνται ολόκληρες ζωές εξαιτίας κάποιας πίστης. Ζωές ανθρώπων που μονάζουν, ζωές ανθρώπων που μένουν μαζί επειδή «ους ο Θεός συνέζευξε». Εκατομμύρια άνθρωποι νεκροί σε τρομοκρατικές επιθέσεις. Αμέτρητοι άνθρωποι νεκροί σε ιερούς πολέμους. Κακοποιημένες γυναίκες. Δολοφονημένα παιδιά. Εξόντωση πληθυσμών. Είναι τόσο πολλές οι περιπτώσεις που οι θρησκείες οδήγησαν σε ανθρώπινο πόνο και θάνατο, που πραγματικά δεν μπορώ να φανταστώ πώς αντισταθμίζεται αυτό με «το καλό που κάνουν στην ανθρώπινη ψυχή» οι θρησκείες.
Το placebo λειτουργεί ως ένα σημείο. Μετά, σε πολλές περιπτώσεις, η σύγκρουση των αστήρικτων πιστεύω με την πραγματικότητα μπορεί να είναι όχι απλώς απότομη αλλά και καταστροφικά επώδυνη. Όταν τελικά ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται τον κόσμο χωρίς μεταφυσικές προεκτάσεις, η «προσγείωση» σε μετρήσιμες παραμέτρους για κάποιους χαλάει «τη μαγεία». Για κάποιους άλλους βέβαια, η προσπάθεια της βαθύτερης κατανόησης της πραγματικότητας, η επιστήμη δηλαδή, ΕΙΝΑΙ η μαγεία.
